Mandas Testamentarias do Crego Fernando Martiz (Séc. XII)

Monasterio de San Xusto de Toxos Outos
Fonte: https://www.galiciamaxica.eu/galicia/a-coruna/toxosoutos/

Ano 1166 (10 de marzo)

«Testamentum Fernandi Martini, clericus, de parte sua ecclesiarum 

Ego Fernandus Martini, in infirmitate mea positus, ordinaui qualiter res mee disponantur. Primo iubeo corpus meum duci ad monasterium Sancti Iusti et mando ibi mecum duos seruiciales, unum in Podenci et alium in Uimianço, bene munitos omni re, et meam partem duarum ecclesiarum de Sancto Petro de Brandimir et de Sancto Felice de Eirum, et tres equas et unum equum et tres uaccas, et de hoc paccare magistrum anime mee et huic ecclesia in qua moror, et cetera. Hec mandatio sit facta per manus monachorum Sancti Iusti et magistri mei Iohannis Petri de Arborensis ecclesie; et quicumque uoluerit rumpere reddat D solidos monasterio Sancti Iusti uel uoci mee. Qui presentes fuerunt: Petrus, ts. Pelagius,ts. Petrus, ts.

Era Ia CCa IIIIa et quodum sexto idus martii.

Ego Fernandus Martini in hac mandatione manus meas roboro et confirmo.

Ego suprior Sancti Iusti, conf. Petrus Oduari, conf. Magister meus, conf. Petrus Brandonias, conf. Johannes Didaci, conf.

Johannes qui notuit et conf.»

Testamento de Fernando Martiz, clérigo, relativo á súa parte das igrexas

Tradución de Juan Félix Neira Pérez (1)

Eu, Fernando Martiz, no meu estado de enfermidade, ordenei de que modo se dispoñan as miñas cousas. En primeiro lugar, mando que o meu corpo sexa conducido ao mosteiro de San Xusto e mando alí comigo a dous servidores, un de Pudenza e outro de Vimianzo, ben provistos de toda cousa, e a miña parte das dúas igrexas de San Pedro de Brandomil e de San Fins de Eirón, e tres eguas e un cabalo e tres vacas, e a partir disto pagar ao mestre da miña alma e a esta igrexa na que moro, etcétera. Este mandato sexa feito por medio dos monxes de San Xusto e do meu mestre Xoán Pérez da igrexa de Alborés; e quen quixera rompelo, entregue 500 sólidos (2) ao mosteiro de San Xusto ou á miña voz. Estes estiveron presentes: Pedro, testemuña; Paio, testemuña; Pedro, testemuña.

Era Mª CCª IIIIª e sexto día dos idus de marzo (3).

Eu, Fernando Martiz, rubrico e confirmo coas miñas mans este mandato.

Eu, superior de San Xusto, confirmo. Pedro ‘(fillo de) Odoario’, confirma. O meu mestre, confirma. Pedro Brandoñas, confirma. Xoán Díaz, confirma.

COMENTARIO Ó CONTIDO

Xosé Mª Lema

O 10 de marzo de 1166, o crego Fernando Martiz, sen dúbida párroco de San Pedro de Brandomil naqueles momentos, véndose enfermo, fai testamento para dispoñer onde debe ser enterrado o seu corpo e deixa bens para que se poidan cumprir tales disposicións. Como se aclara no encabezado, esta é só a parte do testamento relativa ó que lles deixa ás igrexas como legado (omítense as partes que lles deixa a outros herdeiros)..

Chama a atención que queira ser enterrado no mosteiro de San Xusto (de Toxos Outos), no actual concello de Lousame, situado a unha respectable distancia de Brandomil, a uns 20-25 km en liña recta. O eclesiástico debía ser de familia con posibles, pois o traslado do féretro (é de supoñer que nun carro) polos camiños e corredoiras da época aínda tiña que resultar custosa. Por outra parte, tampouco resultaba barata unha sepultura no camposanto dun mosteiro, e o de Toxos Outos era o máis importante da zona entre os vales do Tambre e do Xallas, con terras aforadas na terras da Maía, Noia, Xallas, Soneira e Bergantiños, como se aprecia no chamado Tombo de Toxos Outos (4).

A demostración de que era un eclesiástico de familia importante queda patente nos dous servidores que quere que acompañen o seu féretro, un de Pudenza (Brandomil) e outro de Vimianzo, “ben provistos de toda cousa”; conta tamén cun rico patrimonio de tres eguas, un cabalo e tres vacas para facer doazóns á igrexa de Brandomil -de onde era párroco, como dixemos- e á de San Fins de Eirón (onde seguramente nacera). Son sufraxios para que se digan misas pola salvación da súa alma, como era de esperar, que era a máxima preocupación cando se vía a morte preto.

COMENTARIO Á ONOMÁSTICA

O principal personaxe é o crego Fernando Martiz, o testamenteiro, que nos serve de exemplo para explicar a formación dos apelidos patronímicos na Idade Media.

Non se formaban coma agora engadindo o apelido paterno (ou o materno nalgúns casos), senón a partir do nome de pía do pai. Este documento está en latín aínda, pero cando empecen a redactarse no reino de Galicia no noso idioma, o galego (a partir do séc. XIII), o apelido formarase a partir do nome de pía do pai mais o sufixo -ez, que significaba e significa ‘fillo de’. Así será tamén en castelán e en portugués.

Deste xeito, neste documento en latín, a tradución ó pé da letra de Fernandus Martini sería “Fernando fillo de Martiño” e de Iohannis Petris “Xoán fillo de Pedro”, pero xa aplicamos a norma e facemos a substitución polo apelido que xa seguramente estaba en boca da xente, que xa non falaba latín senón o galego por aquela altura (do máis alto conde ó máis humilde labrego).

Deste xeito, transcribimos o apelido do cura como Martiz (derivado do nome propio galego Martiño ou Martín + –ez), e non Martínez, que é produto dunha castelanización moi posterior (polo menos do séc. XVII); e Iohannis Petris sería chamado Xoán Pérez e Iohannes Didaci Xoán Díaz.

Un caso especial é apelido dun dos confirmantes, Petrus Oduari: literalmente ‘Pedro (fillo) de Odoario’. Este nome, Odoarius, figura como nome propio en máis de trinta atestacións do Tombo de Toxos Outos (http://gmh.consellodacultura.gal/nc/buscador/resultados/metadato/2/), polo cal estaba claro que era un nome común na época, pero non formou apelido rematado en -ez que chegase ós nosos días.

Entre os confirmantes tamén se rexistra un con apelido de orixe toponímica: Petrus Brandonias ‘Pedro (de) Brandoñas’. Entre as testemuñas aparece, sen apelido, un Pelagius, que sería chamado Paio entre a veciñanza, nome moi común na Idade Media galega, pois san Paio fora un santo galego moi popular, neno de dez anos, decapitado na Córdoba musulmá no séc. X.

COMENTARIO Á TOPONIMIA

O monasterium Sancti Iusti é, sen dúbida, como xa adiantamos, o mosteiro da San Xusto de Toxos Outos (dáse por sobreentendido o topónimo, pois non había na redonda outro así chamado). Ademais de Uimianço ‘Vimianzo’ -con –ç– (cedilla), respondendo a como se pronunciaba- aparece tamén a forma latina medieval Brandimir (Brandomil), que se repite noutros documentos en latín dos séculos XII e XIII; tamén aparece noutros documentos destas centurias a forma latinizada Brandonias ‘Brandoñas’; Podenci é Pudenza (< latín *(VILLA) POTENTII, que ten a súa orixe no cognome latino POTENTIUS, que denota fortaleza); Sancto Felice de Eirum é San Fins de Eirón, parroquia que mantén aínda hoxe o haxiotopónimo de San Fins para o nome do lugar; e a Arboriensis ecclesie é, loxicamente, a igrexa de Alborés.


(1) Juan Félix Neira Pérez, ademais de escritor e historiador da arte, é profesor de Filoloxía Clásica no IES Eduardo Pondal de Ponteceso. Agradecémoslle a súa colaboración.

(2) Un sólido era unha antiga moeda romana que valía 25 denarios de ouro.

(3) Na data da era en números romanos do texto en latín faltaba a letra inicial M (‘mil’). Unha vez incorporada, aclaramos que MCCIIII (1204) correspóndese co ano 1166 co calendario da era cristiá. A era hispánica é o cómputo de anos que parte do ano 38 a.C. Usouna por vez primeira o historiador galaico-romano Hidacio de Chaves no ano 468, e instituíuse como cronoloxía oficial do reino visigodo de Toledo no ano 516; os reinos cristiáns peninsulares fórona abandonando nos séculos XIV e XV (Nota do tradutor).

(4) O Tombo de Toxos Outos é unha compilación documental realizada polos monxes do mosteiro de San Xusto de Toxos Outos (actual concello de Lousame) no séc. XIII, relacionada coas súas posesións (https://gl.wikipedia.org/wiki/Tombo_de_Toxos_Outos).