Os camiños de Santiago de Europa a Galicia: Lugares, nomes e patrimonio

Os camiños de Santiago de Europa a Galicia: Lugares, nomes e patrimonio

A Real Academia Galega acaba de publicar este volume na que se analiza a toponimia do Camiño de Santiago. Co título, “Topónimos con historia do camiño de Santiago a Muxía”, o noso compañeiro Xosé María Lema Suárez estuda nomes desta ruta que pasaba pola Ponte de Brandomil, como son A Baña, Brandomil, Limideiro, Brandoñas, Baiñas e Berdoias, entre outros.

Podes descargar o texto completo do artigo de Xosé María Lema Suárez aquí:

“Topónimos con historia do camiño de Santiago a Muxía”
REAL ACADEMIA GALEGA-ISBN-13 (15)-978-84-17807-19-1-
Número de depósito legal (17)-C 2126-2022

Mandas testamentarias de Pedro Eanes, que marcha en peregrinación, relativo á súa herdanza en Quintáns e Aspio (S. XIII)

Mandas testamentarias de Pedro Eanes, que marcha en peregrinación, relativo á súa herdanza en Quintáns e Aspio (S. XIII)

Seguimos a transcrición de Gallaeciae monumenta histórica, B – Tombo fº 49r (Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela). Agradecemos á Fundación Brandomil a súa localización.

Ano 1203 (27 de xuño)

«Testamentum Petri Iohannis de hereditate de Quintanis et de Aspii.

Hec est ordinatio \quam ordinauit/ Petri Iohannis de sua peregrinatione in qua uoluerit ire si obierit. In primis mando monasterio Sancti Justi duos homines cum suas populationes, vnum in Quintaas et alio in Aspii, Dominico de Uazas et Petrus Iohannis; et mando quod Petrus Iohannis dictus Polegada nunca se poblou cum mihi, et quando uoluerit se quitare de uobis mando que dedis a ipsa mea germana IIIa de ganado et medietate de pane, et mando sacare abbatem Petrum de Sancti Iusti quantas debitas mihi debent, et cetera. Et mando abbatem don Petrus Martini mea bona et pro compli\to/re de meo testamento de mea hereditate et de meo habere. Siquis contra hoc meum testamentum ad irrumpendum uenerit pectet solidos D a penam regione et testamentum meum sit.

Era Ma CCa XLIa et Vo die kalendas julii.

Qui: Don Bertolomeo, presbiter de Brandimir. Petrus Petri, subdiaconus de Brandimir. Romanus de Folente.

Don Petrus Moogo. Don Petro Bono de San Cosme. Mathie Iohannis interfui».

Testamento de Pedro Eanes (ou Oanes), relativo á súa herdanza de Quintáns e Aspio

Tradución de Juan Félix Neira Pérez[1]

Esta é a orde que ordenou Pedro ‘fillo de Xoán’ (=Eanes ou Oanes) en relación á súa peregrinación, na que quixo ir, por se morrese. En primeiro lugar, mando ao mosteiro de San Xusto a dous homes coas súas poboacións, un de Quintáns e outro de Aspio, Domingos de Vazas e Pedro Eanes (ou Oanes); e mando que Pedro Eanes (ou Oanes), chamado Polegada, nunca se poblou comigo[2], e cando quixese quitarse da vosa autoridade, mando que deades da miña irmá mesma unha cuarta parte de gando e media de pan, e mando sacar ao abade Pedro de San Xusto cantas débedas se me deben etcétera. E mando ao abade don Pedro Martiz os meus bens e como cumpridor do meu testamento, da miña herdanza e do meu haber. Se alguén comparecese para romper este meu testamento, pague 500 sólidos como pena, e cúmprase o meu testamento.

Era Mª CCª XLIª e quinto día das calendas de xullo.

Presentes: Don Bartolomeu, presbítero de Brandomil. Pedro Pérez, subdiácono de Brandomil. Román de Follente. Don Pedro Moogo. Don Pedro Boo de San Cosme. Matías Eáns estivo presente.

 

 

 

COMENTARIO Ó CONTIDO

Xosé Mª Lema

O 27 de xuño de 1203 Pedro Eanes (ou Oanes), posiblemente veciño de Brandomil, marcha de peregrinación voluntaria (“in que uoluerit ire” ‘na que quixo ir’) e fai testamento por se nela morrese (“si oberit”).

Non se indica a condición do testador, se era leigo ou eclesiástico. Non se entenden moi ben as súas mandas testamentarias (“mando ao mosteiro de San Xusto [de Toxos Outos] a dous homes coas súas poboacións”); tampouco a relación entre o testador Pedro Eanes e outro citado co mesmo nome, alcumado Polegada. Como en testamentos anteriores, a relación dos habitantes de Brandomil co mosteiro de San Xusto de Toxos Outos segue sendo estreita, ata o punto de que o testador nomea testamenteiro ó abade deste convento, Pedro Martiz.

A onde pretendía peregrinar o testador?

Non sabemos a onde pretendía peregrinar o testador, pois non se cita o lugar.

Na época tres eran os lugares principais de peregrinaxe da cristiandade: Xerusalén, Roma e Santiago de Compostela.

Desbotamos Compostela, dada a súa proximidade, pois para unha viaxe de arredor de 40 km, na que podería chegar na mesma xornada a cabalo, non tiña tanto perigo de morte como para facer testamento.

Tería que ser, polo tanto, a un centro de peregrinación moi afastado, pois inicia o camiño en pleno verán, a finais de xuño e principios de xullo, a estación máis propicia do ano para emprender viaxes longas.

Podería ser un santuario dos reinos cristiáns do norte peninsular -ademais do de Galicia, os de León, Castela, Navarra, Aragón…- ou do de Francia, moi rico en santuarios de peregrinación.

Podería ser a Roma, o centro da cristiandade, á tumba de san Pedro, residencia do papa (Inocencio III, naquel momento).

Podería ser a Xerusalén e a Terra Santa, para visitar os Santos Lugares nos que vivira mil douscentos anos antes Xesús Cristo.

Sen dúbida o destino máis perigoso era, naqueles momentos, este último, pois tanto a cidade de Xerusalén como toda Palestina estaban, desde finais do séc. XII, en poder dos musulmáns. O único resultado positivo da terceira cruzada fora o acordo de 1192 do rei cruzado inglés Ricardo Corazón de León co sultán Saladino de permitir o acceso de peregrinos cristiáns a Xerusalén desde Tiro por unha estreita faixa costeira de terra.

Pero Xerusalén seguía sen ser reconquistada, e iso incomodaba moito ós papas. Destes xeito, en 1198 o pontífice Inocencio III convocou a cuarta cruzada con este obxectivo.

Os chamados Santos Lugares, onde vivira Cristo, quedaban moi lonxe, no extremo oriental do Mediterráneo, pero non sería a primeira vez que algún galaico viaxase ata alí. Lembremos que a finais do séc. IV, entre os anos 381 e 384, unha muller nobre galaica chamada Exeria, talvez emparentada coa corte imperial romana, viaxara da provincia da Gallaecia a Palestina e deixara por escrito detalles da súa viaxe. Nela describe nun itinerario (Itinerarium Egeriae) os lugares polos que pasou con datos topográficos, litúrxicos, eclesiásticos e filolóxicos. Este itinerario -que se desenvolveu pola banda norte, a europea, do Mediterráneo- constitúe a primeira guía de viaxes coñecida. Exeria, unha das primeiras mulleres escritoras da historia, escribe como fala, no latín vulgar da Gallaecia, e nel detéctanse modismos tan galegos como “levar os nenos no colo”.

Pola ruta sur do Meditarráneo fora a Terra Santa o seu contemporáneo Paulo Orosio, presbítero galaico nacido en Braccara (Braga) ou en Brigantia (A Coruña). Fuxindo da invasión dos suevos, no ano 414 atópase no norte de África, en Hipona, para estudar xunto con santo Agostiño, e este envíao a Xerusalén para combater a herexía pelaxiana. Volverá pasar por Hipona á volta, onde escribirá os sete libros da Historia contra os pagáns, unha historia de carácter universal con abundantes referencias a Gallaecia.

Non é impensable que o testador (brandomilés?) Pedro Eanes (ou Oanes) desexase visitar Terra Santa, a pesar do perigo que iso representaba, dado o estado de guerra que había desde 1198. Na Idade Media unha das máximas preocupacións era a salvación da alma. Ningún reino cristián peninsular participou nesta cuarta cruzada (nin nas outras), pero iso non impedía que alguén, cabaleiro ou eclesiástico, pola súa conta e risco se decidise a viaxar confiando en que os exércitos cristiáns europeos lograsen conquistar Xerusalén. A promesa papal de que quen morrese na loita contra os “infieis” musulmáns na loita pola recuperación dos Santos Lugares ía dereitiño ó Ceo movía a moitos a arriscarse.

Esta cuarta cruzada foi un completo fracaso dos exércitos cristiáns, que acabaron pelexando entre eles. A expedición militar nin sequera se achegou a Palestina: variou o seu rumbo e rematou en 1204 coa conquista e saqueo polos cruzados da cidade de Constantinopla, capital do imperio bizantino e sé da Igrexa ortodoxa.

 

ONOMÁSTICA E TOPONIMIA[3]

O principal protagonista é o testador Petrus Iohannis ‘Pedro, fillo de Xoán’; é dicir: Pedro Eanes (ou Oanes que, xunto con Anes, son os apelidos estándares modernos resultantes do latín Iohannes). Como xa dixemos noutro comentario anterior, na Idade Media os apelidos patronímicos formábanse a partir do nome de pía do pai. Eanes era un apelido corrente na Idade Media, e particularmente no séc. XIII: entre os famosos que o levaron atópase o trobador Afonso Eanes do Cotón, talvez natural de Negreira[4], localidade bastante próxima a Brandomil. Oanes é un apelido hoxe case circunscrito ó concello de Vimianzo[5], ben soneirán polo tanto.

Hai outro individuo do mesmo nome e apelido que a maiores leva o alcume de Polegada (= Polgada actual), o que indica que debía ser un home de escasa estatura[6]. Nos documentos medievais tamén se rexistra puligar ‘polgar’.

Co mesmo apelido figura unha das testemuñas: Matías Eanes (ou Oanes).

Consta o nome do abade de San Xusto, Petrus Martini ‘Pedro, fillo de Martiño’; é dicir: Pedro Martiz ou Martís, que, como xa temos indicado en comentarios anteriores, é o apelido galego correspondente ó castelán Martínez. Hoxe pareceranos raro, pois hai poucos galegos así apelidados, dado que a partir do séc. XVII triunfou a forma castelanizada. Compárese co portugués Martíns, que, aínda que pouco frecuente en Galicia, tamén é forma galega.

Como testemuñas das mandas testamentarias figuran o sacerdote de Brandomil Don Bartolomeu -seguramente o párroco-, do que non se cita o apelido, e o subdiácono Petrus Petri ‘Pedro Pérez’, da mesma freguesía.

Chamamos a atención sobre a testemuña Don Petrus Moogo ‘don Pedro ou Pero Moogo’, pois tanto o nome como o apelido coinciden cos dun coñecido trobador galego de finais deste mesmo séc. XIII. A prestixiosa investigadora xermano-portuguesa Carolina Michäelis de Vasconcelos (1851-1925) precisaba que este trobador ou xograr vivía en 1271 e que o seu apelido -tamén grafado Meogo- procedería da palabra latina monachus ‘monxe’[7]. Deste xeito, sería Pedro o Monxe. En base á documentación da catedral de Santiago o profesor J.A. Souto Cabo identifica o Pero Moogo xograr -famoso por introducir a simboloxía do cervo nas cantigas de amigo- cun crego do actual concello de Teo[8].

Don Petro Bono pode traducirse por Pedro Boo (ou Bo), apelido aínda existente en Galicia -pórtano arredor de 1720 persoas[9]– que en orixe denotaría a condición bondadosa da persoa que o levaba. Polo que se indica, este era veciño da parroquia de San Cosme de Antes.

Con apelidos de orixe toponímica temos a Román de Follente e a Domingos de Vazas.

O nome de lugar de Follente procede de *(VILLA) FULGENTII ‘vila ou granxa de Fulxencio’, o seu primitivo dono. San Pedro de Follente foi parroquia independente ata 1870, data en que quedou incorporada a Mira.

Quintáns é un lugar da parroquia de Brandomil. Procede da voz latina QUINTANA, feminino do adx. QUINTANUS (e este derivado do ordinal latino QUINTUS); podería significar ‘praza pequena no campo, mercado’. Tamén podería ser unha *CASA QUINTANA ou *VILLA QUINTANA, co significado de ‘casa señorial’, e hai quen fala do significado de ‘quinta parte dunha produción agrícola pagada como renda’, ou, sinxelamente, ‘herdade, predio rústico’.

Sonnos totalmente descoñecidos os nomes de lugar de Uazas (Vazas) e Aspio. A filóloga Luz Méndez pensa que Uazas debe referirse a Banzas, lugar da parroquia de Santo Ourente de Entíns (Outes). Seguramente foi un erro de transcrición, por omisión do til de abreviatura de <n> de Banzas. Estamos totalmente de acordo con Luz, pois outro documento do tombo de Toxos Outos, datado en 1260, cita a outro -supoñemos que non será o mesmo- Dominicus de Vanzas.

Sobre Aspii, a propia Luz Méndez xa ten máis dúbidas: “Aparece varias veces en textos [do tombo] de Toxosoutos, pero hai un fragmento en que se di «en Riba de Sar un casal en Ual Booa a par d’Aspii», polo que penso que non se debe descartar que se refira ó actual Espai (Herbogo, Rois), parroquia próxima á de Ribasar, no mesmo concello”.

 

 

 

 

 

[1] Juan Félix Neira Pérez, ademais de escritor e historiador da arte, é profesor de Filoloxía Clásica no IES Eduardo Pondal de Ponteceso. Agradecémoslle a súa colaboración.

[2] O sentido non é doado, pois ademais a frase “nunca se poblou” aparece como tal en galego, e non en latín (nota do tradutor).

[3] Agradezo a axuda que me prestaron neste capítulo as doutoras en Filoloxía Luz Méndez e a Ana Isabel Boullón, membros do Seminario de Onomástica da Real Academia Galega.

[4] Afonso Eanes do Cotón mantivo unha intensa actividade trobadoresca nas cortes de Fernando III e Afonso o Sabio (séc. XIII); consérvanse del catorce cántigas de escarnio e maldicir, dúas de amigo e dúas tenzóns, as dúas con Pero da Ponte, o seu discípulo e futuro asasino (https://gl.wikipedia.org/wiki/Afonso_Eanes_do_Coton; consulta 14-06-2021).

[5]  Do total de 193 portadores do apelido Oanes en Galicia, 103 viven no concello de Vimianzo [Ana Isabel Boullón Agrelo / Xulio Sousa Fernández (dirs.): Cartografía dos apelidos de Galicia. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega. https://ilg.usc.es/cag/Controlador?busca=OANES [Consultado o 14-06-2021].

[6] Unha polgada: “Medida de lonxitude equivalente á duodécima parte do pé [2,33 centímetros]” (Gran Dicionario Xerais da Lingua; Edicións Xerais, Vigo, 2009).

[7] https://www.proquest.com/openview/4a0bf08f497e87dba5768ed2af8fe89a/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1819145 (consultado 14-06-2021).

[8] https://es.wikipedia.org/wiki/Pero_Meogo (consultado o 14-06-2021).

[9] Ana Isabel Boullón Agrelo / Xulio Sousa Fernández (dirs.): Cartografía dos apelidos de Galicia. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega: https://ilg.usc.es/cag/Controlador?busca=BOO [Consultado o 14-06-2021).

Mandas Testamentarias do Crego Fernando Martiz (Séc. XII)

Mandas Testamentarias do Crego Fernando Martiz (Séc. XII)

 

Monasterio de San Xusto de Toxos Outos
Fonte: https://www.galiciamaxica.eu/galicia/a-coruna/toxosoutos/

Ano 1166 (10 de marzo)

«Testamentum Fernandi Martini, clericus, de parte sua ecclesiarum 

Ego Fernandus Martini, in infirmitate mea positus, ordinaui qualiter res mee disponantur. Primo iubeo corpus meum duci ad monasterium Sancti Iusti et mando ibi mecum duos seruiciales, unum in Podenci et alium in Uimianço, bene munitos omni re, et meam partem duarum ecclesiarum de Sancto Petro de Brandimir et de Sancto Felice de Eirum, et tres equas et unum equum et tres uaccas, et de hoc paccare magistrum anime mee et huic ecclesia in qua moror, et cetera. Hec mandatio sit facta per manus monachorum Sancti Iusti et magistri mei Iohannis Petri de Arborensis ecclesie; et quicumque uoluerit rumpere reddat D solidos monasterio Sancti Iusti uel uoci mee. Qui presentes fuerunt: Petrus, ts. Pelagius,ts. Petrus, ts.

Era Ia CCa IIIIa et quodum sexto idus martii.

Ego Fernandus Martini in hac mandatione manus meas roboro et confirmo.

Ego suprior Sancti Iusti, conf. Petrus Oduari, conf. Magister meus, conf. Petrus Brandonias, conf. Johannes Didaci, conf.

Johannes qui notuit et conf.»

Testamento de Fernando Martiz, clérigo, relativo á súa parte das igrexas

Tradución de Juan Félix Neira Pérez (1)

Eu, Fernando Martiz, no meu estado de enfermidade, ordenei de que modo se dispoñan as miñas cousas. En primeiro lugar, mando que o meu corpo sexa conducido ao mosteiro de San Xusto e mando alí comigo a dous servidores, un de Pudenza e outro de Vimianzo, ben provistos de toda cousa, e a miña parte das dúas igrexas de San Pedro de Brandomil e de San Fins de Eirón, e tres eguas e un cabalo e tres vacas, e a partir disto pagar ao mestre da miña alma e a esta igrexa na que moro, etcétera. Este mandato sexa feito por medio dos monxes de San Xusto e do meu mestre Xoán Pérez da igrexa de Alborés; e quen quixera rompelo, entregue 500 sólidos (2) ao mosteiro de San Xusto ou á miña voz. Estes estiveron presentes: Pedro, testemuña; Paio, testemuña; Pedro, testemuña.

Era Mª CCª IIIIª e sexto día dos idus de marzo (3).

Eu, Fernando Martiz, rubrico e confirmo coas miñas mans este mandato.

Eu, superior de San Xusto, confirmo. Pedro ‘(fillo de) Odoario’, confirma. O meu mestre, confirma. Pedro Brandoñas, confirma. Xoán Díaz, confirma.

COMENTARIO Ó CONTIDO

Xosé Mª Lema

O 10 de marzo de 1166, o crego Fernando Martiz, sen dúbida párroco de San Pedro de Brandomil naqueles momentos, véndose enfermo, fai testamento para dispoñer onde debe ser enterrado o seu corpo e deixa bens para que se poidan cumprir tales disposicións. Como se aclara no encabezado, esta é só a parte do testamento relativa ó que lles deixa ás igrexas como legado (omítense as partes que lles deixa a outros herdeiros)..

Chama a atención que queira ser enterrado no mosteiro de San Xusto (de Toxos Outos), no actual concello de Lousame, situado a unha respectable distancia de Brandomil, a uns 20-25 km en liña recta. O eclesiástico debía ser de familia con posibles, pois o traslado do féretro (é de supoñer que nun carro) polos camiños e corredoiras da época aínda tiña que resultar custosa. Por outra parte, tampouco resultaba barata unha sepultura no camposanto dun mosteiro, e o de Toxos Outos era o máis importante da zona entre os vales do Tambre e do Xallas, con terras aforadas na terras da Maía, Noia, Xallas, Soneira e Bergantiños, como se aprecia no chamado Tombo de Toxos Outos (4).

A demostración de que era un eclesiástico de familia importante queda patente nos dous servidores que quere que acompañen o seu féretro, un de Pudenza (Brandomil) e outro de Vimianzo, “ben provistos de toda cousa”; conta tamén cun rico patrimonio de tres eguas, un cabalo e tres vacas para facer doazóns á igrexa de Brandomil -de onde era párroco, como dixemos- e á de San Fins de Eirón (onde seguramente nacera). Son sufraxios para que se digan misas pola salvación da súa alma, como era de esperar, que era a máxima preocupación cando se vía a morte preto.

COMENTARIO Á ONOMÁSTICA

O principal personaxe é o crego Fernando Martiz, o testamenteiro, que nos serve de exemplo para explicar a formación dos apelidos patronímicos na Idade Media.

Non se formaban coma agora engadindo o apelido paterno (ou o materno nalgúns casos), senón a partir do nome de pía do pai. Este documento está en latín aínda, pero cando empecen a redactarse no reino de Galicia no noso idioma, o galego (a partir do séc. XIII), o apelido formarase a partir do nome de pía do pai mais o sufixo -ez, que significaba e significa ‘fillo de’. Así será tamén en castelán e en portugués.

Deste xeito, neste documento en latín, a tradución ó pé da letra de Fernandus Martini sería “Fernando fillo de Martiño” e de Iohannis Petris “Xoán fillo de Pedro”, pero xa aplicamos a norma e facemos a substitución polo apelido que xa seguramente estaba en boca da xente, que xa non falaba latín senón o galego por aquela altura (do máis alto conde ó máis humilde labrego).

Deste xeito, transcribimos o apelido do cura como Martiz (derivado do nome propio galego Martiño ou Martín + –ez), e non Martínez, que é produto dunha castelanización moi posterior (polo menos do séc. XVII); e Iohannis Petris sería chamado Xoán Pérez e Iohannes Didaci Xoán Díaz.

Un caso especial é apelido dun dos confirmantes, Petrus Oduari: literalmente ‘Pedro (fillo) de Odoario’. Este nome, Odoarius, figura como nome propio en máis de trinta atestacións do Tombo de Toxos Outos (http://gmh.consellodacultura.gal/nc/buscador/resultados/metadato/2/), polo cal estaba claro que era un nome común na época, pero non formou apelido rematado en -ez que chegase ós nosos días.

Entre os confirmantes tamén se rexistra un con apelido de orixe toponímica: Petrus Brandonias ‘Pedro (de) Brandoñas’. Entre as testemuñas aparece, sen apelido, un Pelagius, que sería chamado Paio entre a veciñanza, nome moi común na Idade Media galega, pois san Paio fora un santo galego moi popular, neno de dez anos, decapitado na Córdoba musulmá no séc. X.

COMENTARIO Á TOPONIMIA

O monasterium Sancti Iusti é, sen dúbida, como xa adiantamos, o mosteiro da San Xusto de Toxos Outos (dáse por sobreentendido o topónimo, pois non había na redonda outro así chamado). Ademais de Uimianço ‘Vimianzo’ -con –ç– (cedilla), respondendo a como se pronunciaba- aparece tamén a forma latina medieval Brandimir (Brandomil), que se repite noutros documentos en latín dos séculos XII e XIII; tamén aparece noutros documentos destas centurias a forma latinizada Brandonias ‘Brandoñas’; Podenci é Pudenza (< latín *(VILLA) POTENTII, que ten a súa orixe no cognome latino POTENTIUS, que denota fortaleza); Sancto Felice de Eirum é San Fins de Eirón, parroquia que mantén aínda hoxe o haxiotopónimo de San Fins para o nome do lugar; e a Arboriensis ecclesie é, loxicamente, a igrexa de Alborés.


(1) Juan Félix Neira Pérez, ademais de escritor e historiador da arte, é profesor de Filoloxía Clásica no IES Eduardo Pondal de Ponteceso. Agradecémoslle a súa colaboración.

(2) Un sólido era unha antiga moeda romana que valía 25 denarios de ouro.

(3) Na data da era en números romanos do texto en latín faltaba a letra inicial M (‘mil’). Unha vez incorporada, aclaramos que MCCIIII (1204) correspóndese co ano 1166 co calendario da era cristiá. A era hispánica é o cómputo de anos que parte do ano 38 a.C. Usouna por vez primeira o historiador galaico-romano Hidacio de Chaves no ano 468, e instituíuse como cronoloxía oficial do reino visigodo de Toledo no ano 516; os reinos cristiáns peninsulares fórona abandonando nos séculos XIV e XV (Nota do tradutor).

(4) O Tombo de Toxos Outos é unha compilación documental realizada polos monxes do mosteiro de San Xusto de Toxos Outos (actual concello de Lousame) no séc. XIII, relacionada coas súas posesións (https://gl.wikipedia.org/wiki/Tombo_de_Toxos_Outos).

Preito do convento de Santa Clara (Santiago) contra unha veciña de Brandomil, por impago da loitosa (1405)[1]

Preito do convento de Santa Clara (Santiago) contra unha veciña de Brandomil, por impago da loitosa (1405)[1]

 

©Ministerio de Educación, Cultura y Deporte©Instituto del Patrimonio Cultural de España Fotografía:©Instituto del Patrimonio Cultural de España

José VIADER SERRA (1975): El archivo del Monasterio de Santa Clara y estudio de su documentación durante el siglo XV; tese de licenciatura inédita dirixida por M. Lucas Álvarez; Universidade de Santiago de Compostela.

1405, 27 de marzo: “Pleito y sentencia dictada por Alfonso Fernandez Abril, justicia de Santiago, ante causa interpuesta por el monasterio contra Maria Fernandes moradora de San Pedro de Brandomin (sic), motivada por impago de luctuosa”.

«Fernan Eanes not[ario].

Sabeam todos que ante mi Afons Fernandes Abril / iustiçia en na çidade de Santiago comisario en este ne- / gocio adeante contiudo por carta de comison por Garçia / Sanches del Castillo alcallde en na corte de nosso Se- / nnor el Rey et seu Alcallde Mayor no regno de Galiça / scripta en papel et firmada de seu nome et seelada de / seu seelo proceso de pleito foy ante mi presentado o / qual primeyramente pasou et foy tractado ante o dito / Garçia Sanches alcallde entre a abadessa et convento do / moesteiro de Santa Clara da dita çidade de Santiago por / Fernan Gonçalus de Marçelle seu procurador de huna par-/ te demandantes et Maria Fernandes morador en na friigre-/ sia de San Pedro de Brandomin madre que disso que era / de Iohan Espada morador na dita fregresia da outra par-/ te defendente disendo o dito Fernan Gonçalus que o dito / moesteiro et convento del et seus antecesoras (sic) que foran / por los tempos esteveran et estavan en usso et costume /de tempo de çinqoenta sasenta sateenta annos eran pa – / ssados et mais de aver et levar huna loytosa de boy ou / de vaqa ou besta ou arqa de qualquer ome que se finasse / et fosse morador en no seu Couto et fregresia de San Pe- / dro de Brandomin. Et que agora podía aver hun anno pouqo / mays ou menos tempo que se finara o dito Iohan Espada / que era morador en no dito couto et friigresia. Et per-/ teesçendo a a dita abbadesa et convento do dito moestei-/ ro de aver et levar huna loytosa dos bees do dito Iohan / Espada que Gomes Gonçalus Marinno fillo de Gonçalus Ea-/ nes Marinno scudeyro que foy fora a o dito couto et to-/ mara hun boy que fora do dito Iohan Espada et que os / herdeiros do dito Iohan Espada non lles quería dar ou-/ tra loytosa disendo que o dito Gomes Gonçalus lles toma / ra o dito boy. Et pedia a o dito alcalde que mandasse a os ditos hereeiros do dito Iohan Espada que entregasse / a o dito moesteiro o dito boy por rason da dita loytosa / ou çento e sateenta morabedinos de moeda vella a que o / estimava o mandasse a os ditos Gomes Gonçalus que o de-/ sse et entregasse qual mais fosse a sua merced et que / pedia as custas.

Contra a qual demanda a dita Maria Fernandes disso / que o dito seu fillo Iohan Espada era fidalgo et que os / fillos-dalgo de qual couto que estavan en uso de sasseen-/ ta annos a aqui et mays de non pagar loytosa quando al-/ gunos d-eles finava salvo a o Sennor con quen vevia et / que ela pagara a dita loytosa por lo dito seu fillo a / o dito Gomes Gonçalus con quen enton vevia. Et o dito al-/ callde mandou a o procurador do dito moesteiro que a/ termino çerto provasse como a dita abadessa et conçe-/ llo do dito moesteiro avia de aver as loytosas dos mora-/ dores do dito couto. Et outrosy  mandou a a dita Maria / fernandes que dentro no dito termino provasse antel co-/mo o dito seu fillo era fidalgo et estava el et os ou-/ tros fidalgos do dito couto en usso de non pagar as ta-/es loytosas salvo a o Sennor con que vevyan et como a / pagara a o dito Gomes Gonçalus por que provado livrasse / o que achasse por direito et mandoulles dar cartas de / reçeptorias et notarios et reçeptores ante que fezessen / as ditas provas. En nos quaes terminos as ditas partes / fezeron suas provadas et presentaronse con elas ante o / dito Garçia Sanches alcallde as quaes por el foron da-/ das por abertas et publicadas et asignoulles certos ter-/ minos a que dissessen contra ellas do seu direito aque-/ lo que diser et rasoar quessessen et que concludissen as / quaes partes disseron ante o dito Garçia Sanches absen-/ tousse d-este arçobispado a casa do dito Sennor Rey. Et / o dito Fernan Gonçalus en nome da dita abadesa et con-/ vento do dito moesteiro et Rodrigo Aras morador en Bar-/qala procurador da dita Maria Fernandes cada huna por / la parte por que viran paresçeron ante mi o dito Affons/ Fernandes alcalde et pedironme que tomasse o dito plei-/ to en no ponto et estado en que estava ante o dito al-/ callde Garçia Sanches et livrasse en el o que achasse / por dereyto. Et eu o dito Affonsso Fernandes a pedimento / dos ditos procuradores et por poder da dita carta do di-/ to Garçia Sanches tomey o dito pleito en no ponto et es-/ tado en que estava. Et asigney termino a as ditas partes/ a que dissessen do seu direito aquello que dizer quise-/ ssen. Et foy por los ditos procuradores tanto dito et ra-/ soado en no dito pleito ata que concludiron et carraron (sic)/ rasoes et pediron sentença. Et eu a seu pedimento ouve o / dito pleito por conclusso et asigney certo termino para / dar en el sentença. Et eu a seu pedimento ouve o dito pleito por conclusso et asigney termino para dar en el sentença segundo que esto et outras cousas mais / conpridamente son contiudas en no proceso do dito plei-/ to. Et a o termino por mi asignado presentes os sobre di-/ tos procuradores et sentença demandantes seendo en lu-/ gar de iulgar dey el ly por mi enscripto esta sentença / que se sigue. Et eu o dito Afonso Fernandes alcallde vist-/ to este proceso de pleito que ante mi foy presentado / por comisson do dito Garçia Sanches o qual tomei por / consentimento das partes en no punto en que estava ante o / dito Garçia Sanches et visto a demanda posta por parte / da dita abadesa et convento do dito moesteiro de Santa / Clara contra a dita Maria Fernandes et herdeiros do di-/ to Iohan  Espada sobre rason da dita loytosa et a respos-/ ta da dita Maria Fernandes et todo aquelo que neçesario/ foy de veer avido sobre todo acordo et consello acho / provado assi por las testemoyas dadas  en no dito pleito / por la dita Maria Fernandes como por las testemoyas do / dito moesteiro et convento de Santa Clara que as loyto-/ sas dadas en no dito couto de Brandomin assy dos fidal-/gos como no[n] fidalgos que son do dito moesteiro de Santa / Clara. Et que se alguns scudeiros ou sennores levaron as/ taes loytosas que as levaron por lo dito moesteiro por / rason que tinnan et collian as dereyturas del por lo di-/ to moesteiro. Por ende mando a a dita Maria Fernandes et / os herees [herdeiros] do dito Iohan Espada que de et entregue a o di-/to moesteiro de Santa Clara ou a seu procurador en seu / nome o dito boy de loytosa que lles perteeçese aver et/ levar por lo dito Iohan Espada fillo da dita Maria Fer-/ nandes contiudo en na demanda da dita abadesa et conven-/ to do dito moesteiro tal et tan been como ficou a a mor-/ te do dito Iohan Espada ou lle de et pague por el cento / et sateenta morabetinos de moeda vellas a que o estima-/ ron o qual mando que façan et cunplan doie (sic) a nove días / primeiros seguintes et condepno a a  dita Maria Fernandes / et herees do dito Iohan Espada en nas custas direitas / feitas en este pleito por parte do dito moesteiro et re- / servo en mi a taxaçon de-elas et por minna sentença defe- / netiva et iulgo et mando todo assy en estes scriptos fi-/ cando a salvo a a dita Maria Fernandes et herees do di-/ to Iohan Espada que possan demandar tal loytosa et outra / qual quer persona se lla ……………. segundo que alegaron./

En na çidade de Santiago en na audiença das vesperas / viinte et sete dias do mes de março de mil et quatrocentos et cinqo / annos.

Testemoyas Goter Gomes Gonçalvo Peres Gomes de Ne-/vor scripvanos.

Fernan Eanes notario».

 

COMENTARIO DO CONTIDO DO DOCUMENTO

Trátase dun documento que para nós, os lectores actuais, resulta de non doada comprensión, pois está inzado de repeticións que hoxe en día nos parecen inútiles, unha tras doutra, seguramente para que o asunto quedase claro, pero que hoxe nos acaban mareando. Non existía daquela moita soltura na redacción, nin sequera entre os notarios ou escribáns, como se pode comprobar. Ademais, non hai signos de puntuación nin acentos gráficos, lóxico, pois non existía unha ortografía oficializada (o castelán, protexido polo Estado, aínda tivo que esperar ata o séc. XVIII, e aínda así non daría unificado a súa ortografía ata finais do séc. XIX).

Como indica o transcritor (José Viader) no encabezamento, trátase dun preito coa súa correspondente sentenza ante o xuíz de Santiago Afonso Fernandes Abril, interposto pola abadesa do convento (feminino) compostelán de Santa Clara contra Maria Fernandes, nai de Iohan Espada e outros herdeiros, veciños de San Pedro de Brandomil, motivado por impagamento da loitosa.

A loitosa (castelán luctuosa) era un dos impostos feudais máis inxustos e inhumanos. Xa se aclara no mesmo documento en que consistía: cando morría un cabo de casa, os seus herdeiros tiñan que pagarlle ó señor do feudo unha “indemnización” en forma da mellor cousa de catro pés que houbese na casa (un boi, unha vaca ou unha besta, ou algo equivalente; aquí fálase dunha “arqa” [arca]).

Neste caso, o cabo de casa, aforado do convento de Santa Clara, era Iohan (Xoán) Espada, e quen estaba obrigada a pagar a loitosa era a súa nai Maria Fernandes (e herdeiros), moradora -coma o seu fillo- da parroquia de San Pedro de Brandomil (Brandomin no documento).

A demandante era a abadesa de Santa Clara, da que non consta o nome, mediante o seu procurador Fernan Gonçalus de Marçelle. Este aduce que estaban en “uso e costume” de “cincuenta, sesenta ou setenta anos atrás” de ter “huna loytosa de boy ou de vaqa ou besta ou arqa de qualquer ome que se finasse et fosse morador en no seu Couto et fregresia de San Pedro de Brandomin”, e que xa había máis ou menos un ano que finara o citado Xoán Espada, morador do couto e freguesía, que non se lle fixera efectiva.

Despois aparece algo un tanto confuso, no que se di que Gomez Gonçalus Marinno, fillo de Gonçalus Eanes Marinno (escudeiro que fora deste couto de Brandomil) tomara un boi que fora de Xoán Espada, e que os herdeiros deste non lle querían dar outra loitosa debido a que Gomes Gonçalus xa lles levara o boi.

Pedía ó alcalde (Garcia Sanches) que mandase ós herdeiros de Xoán Espada que entregase ó mosteiro de Santa Clara a loitosa ou 170 marabedís [morabetinos] de moeda vella e que mandase a Gomes Gonçalus que o dese e entregase “á súa merced” (o alcalde?) e que tamén pagase as custas. (bastante confuso)

Contra a demanda da abadesa, Maria Fernandes de Brandomil aduce que o seu fillo era fidalgo “et que os fillos-dalgo” do couto non pagaban a loitosa desde había 60 anos, e que tampouco a pagaban ó faleceren cando estaban co señor co que vivían. O señor co que vivía Xoán Espada era Gomes Gonçalus, e que ela lle pagara a loitosa a este.

O alcalde mandoulle ó procurador do mosteiro que probase que a abadesa tiña dereito a percibir as loitosas do couto de Brandomil.

E tamén mandou a Maria Fernandes que probase que o seu fillo era fidalgo e que el e outros fidalgos do couto de Brandomil estaban exentos de pagaren as loitosas salvo ó señor co que vivían (Gomes Gonçalus), e como se pagaran a este señor (con cartas de notarios para ditas probas).

As dúas partes presentaron probas ante o alcalde Garcia Sanches. Este pasoullo “por comisson” a Afonso Fernandes, co consentimento das dúas partes.

Fernan Gonçalus en nome da abadesa, e Rodrigo Aras “morador en Barqala”, procurador de Maria Fernandes compareceron ante Affonso Fernandes “alcalde” (que exerce de xuíz), e pedíronlle que tomase o preito no punto en que estaba ante o (anterior) alcalde Garçia Sanches e decidise (“livrasse en el o que achasse por dereyto”). O novo xuíz reclamou das dúas partes que expuxesen as súas razóns. Así o fixeron e pediron sentenza.

O veredicto do xuíz é contrario á veciña de Brandomil, María Fernandes e demais herdeiros de Xoán Espada: condénaos a entregar ó mosteiro de Santa Clara ou ó seu procurador o boi da loitosa ou que se lle pague 170 “morabetinos de moeda vella”, en menos de nove días; ademais, condena a María Fernandes e herdeiros de Espada ó pagamento das custas deste preito.

 

A LINGUA GALEGA NA IDADE MEDIA

Como se ve este documento do ano 1405 está redactado en lingua galega medieval, e é unha proba máis de que a nosa lingua se usaba na Idade Media, polo menos desde o séc. XIII ó XV (mesmo nas dúas primeiras décadas do séc. XVI) para todo tipo de documentos administrativos, coma este que nos ocupa: un preito. Unha demostración máis de que era un idioma normalizado, aínda que xa no séc. XV se empeza a introducir o castelán por medio de nobres e altos eclesiásticos foráneos, procedentes do reino de Castela. Nestes momentos era arcebispo de Santiago o castelán don Lope de Mendoza (1399-1445).

Na alta Idade Media, ata ben entrado o séc. XIII, os documentos redactábanse en latín, en Galicia e en todas partes. A mediados do séc. XIII, como a xente xa non entendía ese latín, os escribáns empezaron a redactalos nas linguas romances (as derivadas do latín): o galego en Galicia -e en Portugal, pois aínda que se independizara de Galicia no séc. XII o idioma era o mesmo-, en Castela en castelán, en Cataluña en catalán etc. O latín seguiuse utilizando, pero cada vez menos. A sociedade galega, do máis poderoso nobre ou dignidade eclesiástica ó máis humilde vasalo, era monolingüe en galego, de xeito que, loxicamente, se redactaban neste idioma as leis, as cartas forais, os preitos, os testamentos, disposicións  dos concellos das vilas e cidades etc. Como xa dixemos, só a partir do séc. XV empezaron a redactarse documentos en castelán, que se acabarían xeneralizando en canto os Reis Católicos dominen a finais da centuria a nobreza galega rebelde e o castelán se acabe impoñendo na escritura, pois na fala diaria tanto o pobo coma a fidalguía dos pazos -que permaneceu en Galicia- continuaron usando o idioma de Galicia. Para ser notario ou escribán había que aprobar un exame de escritura en Castela; xeralmente había que ir a Toledo.


Un pouco de historia previa

Ata ben entrado o séc. XII o reino de Galicia comprendía todo o norte de Portugal. Co rei D. García (1065-1071) chegaba polo sur ata o río Mondego (ó sur de Coímbra). O rei Afonso VI de Galicia, León e Castela, para gobernar mellor os seus reinos, nomeou condes de Galicia -de todo o territorio galaico, que daquela chegaba ata Coímbra- a súa filla Urraca, casada con Raimundo de Borgoña, nobre francés que viñera axudar militarmente o rei. Poucos anos despois decidiu que a parte de Galicia ó sur do río Miño fose gobernada pola súa outra filla Tareixa, a quen casou con outro nobre francés, Henrique de Lorena: foron os condes de Portucale (nome nacido dos antigos nomes das cidades -daquela aínda galaicas- do Porto e de Gaia, na desembocadura do río Douro).

O fillo da primeira parella, Afonso Raimúndez, sería o futuro Afonso VII, o emperador dos reinos de Galicia, León, Castela e Toledo (conquistado ós árabes). O fillo da segunda (Afonso Henríquez) sería o 1º rei de Portugal, ó lograr converter definitivamente o condado en reino no ano 1179.

A pesar da separación en Galicia e no novo reino de Portugal seguíase falando un mesmo idioma, que se algún nome tiña era o de galego (como aparece nun documento de 1290 escrito en occitano). A primeira vez que se lle dá nome de portugués ó idioma que se falaba no novo reino de Portugal é aínda en 1430.

Con todo, empeza a haber diferenzas na escritura entre os documentos que se escriben ó norte e ó sur do Miño. Deste xeito, a mediados do séc. XIII, por mandato do rei de Portugal Afonso III o Bolonhés implántanse na ortografía dos documentos deste reino os dígrafos –lh– e –nh– (filho, ninho) para resolver a anarquía de formas que tiñan os escribáns para reproduciren as consoantes palatais lateral e nasal (para entendérmonos, os sons do “elle” e do “eñe”). Afonso o Boloñés, aínda que neto de Afonso o Sabio, era francés, e limitouse a impoñer as grafías do idioma occitano ou provenzal do sur de Francia, moi de moda na época polos trobadores da Provenza.


 

A ONOMÁSTICA E A TOPONIMIA DO DOCUMENTO

Aparecen oito nomes propios distintos de home e tan só un de muller (Maria, a denunciada pola abadesa de Santa Clara, da que non se cita o nome). María é nome común a galego e castelán. No tocante ós nomes masculinos, catro deles teñen forma netamente galega: Afons (que aparece con variantes: Affons, Afonso e Afonsso); Iohan; Goter e Gonçalvo. Os outros catro nomes son coincidentes co castelán: Garçia, Gomes, Fernán e Rodrigo. Na etapa medieval os dous primeiros eran habituais como nomes propios (lémbrese o rei D. García de Galicia, do séc. XI); hoxe tan só aparecen como apelidos. No remate do documento aparece abreviado o nome en latín de Cristo (Ihu. Xristo).

No tocante ós apelidos, no relativo ós patronímicos na Idade Media os fillos herdaban o nome do pai engadíndolle o sufixo -ez (co significado de ‘fillo de’). Fernández ‘fillo de Fernando’; Sánchez ‘fillo de Sancho’. Aquí o sufixo é sempre -es, que respondía á verdadeira pronuncia seseante: Fernandes, Sanches, Gonçaluz (fillo de Gonçalvo; aquí, forma ben rara, por debera ser Gonçalvez), Eanes (< latín Iohannes, ‘fillo de Xoán’). Aparece tamén o apelido Marinno (Mariño), propio dunha familia nobre galega do séc. XIV, que, segundo a lenda, descendía dunha serea mariña (de aí o nome). Tamén aparece un Espada, que debe vir dun sobrenome ou alcume guerreiro; un Aras (que pode ser variante de Arias ou Airas) e un estraño Nevor  O segundo apelido do comisario Afons Fernandes Abril era nome propio na Idade Media (en Santiago existe a rúa de Don Abril Ares). O segundo apelido do alcalde Garçia Sanches del Castillo pode indicar que procedía dunha familia do reino de Castela.

Aparecen escasos topónimos. O nome do reino aparece aparece unha única vez, coa forma Galiça. O da parroquia aparece tres veces, coa forma Brandomin -unha forma que se rexistra noutros documentos medievais- e a cidade de Santiago dúas (sen o acompañamento de Compostela, por certo), xunto cos mosteiros composteláns de Santa Clara e de San Francisco. Os outros dous topónimos que se citan (Marçelle e Barqala), pertencen a parroquias do Val de Barcala.

 

COMENTARIO Á ORTOGRAFÍA DESTE DOCUMENTO

Por Xosé Mª Rei Lema [2]

No territorio do reino de Galicia -xa reducido máis ou menos ao actual- non se aplicou a norma imposta en Portugal polo rei Afonso o Bolonhés, de utilizar os dígrafos de orixe occitana de –lh– e –nh– para os sons do “elle” e do “eñe”. Aquí tanto un coma o outro son representáronse de formas variadas: para o primeiro: l, ll, li, ly, lh; para o segundo: n, nn, ni, ny, ng, nh.

No presente documento o son do “elle” represéntase como –ll-, coma na ortografía actual do galego (fillo, mandoulles, asignoulles etc.) e o do “eñe” por –nn- (sennores, Marinno, minna…).  Con todo, figuran no texto as formas anno e annos, que non se deben a unha pronuncia palatal nasal, senón a un resto talvez máis gráfico ca fonolóxico da evolución do latín annus ao galego ano.

A distinción entre a oclusiva bilabial sonora (grafada como –b-) e a fricativa (grafada como –v-) foi outro aspecto no que o galego e o portugués tomaron camiños dispares. (Para entendérmonos: os galegos pronunciamos igual os “bes” e os “uves” e no portugués, polo menos o oficial, non, pois o “uve” pronúnciase case coma un “efe”). Boa mostra disto atopámola nos textos galegos, que presentan xa desde ben cedo unha vacilación ortográfica entre b/v, o que indica xa a neutralización fonolóxica destes dous sons. Neste documento  mantén unha certa coherencia e utiliza o v para a desinencia das formas verbais do imperfecto (estavan, finava, estimava…). É uniforme tamén o uso do v nas distintas formas verbais de aver (aver, ouve, avido), provar (provasse, provado) ou vevir (vevia, vevyan), e en substantivos como provas ou scripvanos, e do b en abadessa, morabedinos ou arçobispado. En canto ó grupo br o escribán inclínase por utilizar maioritariamente o b (Abril, Brandomin), aínda que tamén hai unha excepción (livrasse).

Do mesmo xeito, a vacilación na representación gráfica das sibilantes sonoras e xordas (-s-, –ss-, –ç-…) pode ser indicio da iniciación do enxordecemento das sonoras no noso territorio. Concretamente, no referente ás fricativas ápico-alveolares xordas e sonoras, apreciamos no texto a súa vacilación, con pares como abadessa/abadesa, comisson/comison, usso/uso, sasseenta/sasenta… Aínda que na maioría dos textos galegos a partir do século XV se foi abandonando o -ss- intervocálico en favor do -s-, aquí comprobamos que se mantén en gran parte das formas. Dentro das sibilantes, tamén apreciamos no texto o uso case exclusivo da grafía da letra chamada ‘cedilla’: ç (no canto de z ou c + e,i), algo que era habitual nos textos galegos desde a segunda metade do século XII para representar a consoante africada predorso-dental-alveolar xorda (çidade, Gonçalus, reçeptoras, março…), que despois se había transformar en fricativa predorso-dental xorda (pola contra: antecesoras, proceso, cinqo, razoado, e mesmo tamén rason, rasoar, diser). A pesar da escasa presenza no documento, podemos comprobar o uniforme uso do i para representar a consoante fricativa prepalatal (o que agora representamos coa letra -x-): Iustiçia, Iohan, iulgar, doie…

Representacións gráficas que nos poden sorprender hoxe en día son as que o autor usa algunha vez para a consoante oclusiva velar xorda, pois aínda que maioritariamente emprega a grafía c, tamén aparecen frecuentes casos coa grafía q: pouqo, Barqala, cinqo, arqa, quatrocentos

Outra forma sorprendente é o uso dun h- inicial acompañando os artigos indeterminado hun  e huna. A súa presenza era habitual nesta época, non só nos artigos indeterminados, senón tamén nos determinados -algo que non ocorre neste texto-. Con todo, temos que analizar a forma feminina huna, pola representación da súa consoante nasal (que hoxe facemos como unha, cun son velar). Posiblemente o galego medieval, ao igual que o latín, non coñecían aínda o son velar (ou cando menos iniciouse na época final da Idade Media), o que fixo que seguise representándose como unha alveolar máis. Non sería ata o século XVII cando aparecen os primeiros exemplos de unha para marcar a representación do son velar.

Outras formas que lles presentaron problemas de representación ós escribáns desta época foron os ditongos románicos, por canto eran innovacións fronte ó latín. No texto de Brandomil os que presentan disparidade de criterio son os ditongos ai e mais ei, incluso no mesmo termo. Así, para o primeiro só temos o caso de mais/mays, mentres que son máis abondosos os exemplos do segundo: direito/dereyto, scudeyro/scudeiros, tomey/tomei, e outros como asigney, primeyramente, moesteiro, herdeiros, feitas… O ditongo oi aparece sempre representado como oy, tal e como apreciamos na repetida forma loytosa, e noutras como boy, foy… Os demais ditongos figuran coas grafías que hoxe temos por habituais: eu, ou…

A perda doN– e do –L– intervocálicos no galego e no portugués é a principal característica destas linguas fronte as outras románicas. A súa caída foi moi antiga no tempo, e como tal non aparecen formas con estas consoantes no noso documento, pero apenas atopamos aínda nel a crase das dúas vogais en contacto resultantes: adeante, moesteiro, friigresia (mais tamén fregresia), perteesçendo… Neste aspecto destacan as formas taes e quaes que perderon o -l- intervocálico na formación do plural, algo que se mantería no portugués mais non así no galego actual.

A contracción das preposicións é outro asunto que podemos subliñar. Así, temos que a preposición de contrae sempre co artigo determinado (do, da, dos, das), e non así co indeterminado (de huna), e cos pronomes persoal e demostrativo márcase a contracción cun guión (d-eles, de-elas, d-este). A preposición en polo xeral non contrae nunca, salvo casos esporádicos (no, na), mais no resto dos abondosos exemplos presenta unha representación que invita a pensar nunha contracción na fala mais que o escribán representa de distinto xeito fronte á preposición de; velaí os exemplos: en na, en no, en nos, en nas. O que non se marca con esta preposición é a súa contracción cos pronomes (en el, en este). A preposición a non contrae co artigo na escrita, e temos sempre as seguintes representacións: a a, a o, a os, a as. De igual modo, a preposición por non aparece contraída cos artigos no texto, mais a súa representación tamén nos pode querer amosar unha contracción na fala (coa perda do son vibrante): por lo, por la, por los. Por último, hai que sinalar unha curiosa contracción: antel (ante + el) no único caso existente, que, non obstante, non se dá entre a mesma preposición e o artigo (ante o). Para rematar coas preposicións, simplemente queriamos chamar a atención sobre a forma ata, no único exemplo presente no texto.

A conxunción copulativa et é a forma maioritaria no texto (un único caso de e), aínda que se trate só dunha representación gráfica, pois na fala non se reproducía o son consonántico. Era este un resto da escrita latina, como o pode ser o sc- inicial (scripta, scudeyro, scrivanos…). Por último, debemos sinalar o uso do sufixo -es en todos os patronímicos que aparecen no presente documento: Fernandes, Sanches, Gomes, Peres, Eanes.

[1] Seguimos a transcrición realizada por José Viader Serra en 1975. Agradecemos á Fundación Brandomil a localización deste documento.

[2] Xosé Mª Rei Lema é licenciado en Filoloxía Galego-Portuguesa pola USC. Agradecemos a súa colaboración.

Vecindario de Brandomil a principios do séc. XVIII

Vecindario de Brandomil a principios do séc. XVIII

 

O seguinte documento, datado no ano 1708, é a parte correspondente á parroquia de Brandomil do chamado Padrón Calle Hita dese ano. Localizouno no Arquivo Histórico Diocesano de Santiago (AHDS) a Fundación Brandomil, e foron eles quen fixeron tamén a primeira transcrición. A referencia no catálogo do arquivo é “Tributación. Padrón Calle-Hita da Provincia de Santiago, 1708. Mazo 2º A.M. 0918”.

O Padrón Calle Hita[1], realizado no ano 1708, constitúe unha fonte para o estudo da poboación e a riqueza da Galicia dos primeiros anos do séc. XVIII. Tiña unha finalidade fiscal: distribuír ou redistribuír o imposto para localizar ocultacións, defraudacións etc. Foi realizado en época de guerra (a de Sucesión de Carlos II) e o seu promotor foi o francés Jean Orry, inspector Xeral de Facenda ó servizo de Filipe V. Este proxecto de catastro fracasou, como fracasaría o do Marqués de la Ensenada de contra 1750, pois os datos recollidos son bastante imperfectos. As declaracións xuradas dos informantes (mordomos parroquiais e xuíces) amosan bastante ocultación.

Non obstante, ten datos interesantes que nos poden valer para saber o número de veciños e mesmo de habitantes dos diversos lugares de Brandomil, os seus nomes e apelidos, o número de fillos e fillas, se tiñan ocupacións distintas da labranza, se as terras eran propias ou arrendadas, o número de cabezas de gando etc.

 

Ortografía

Transcribimos o documento tal como está escrito, coa anárquica ortografía do castelán da época, que, malia que a Real Academia Española se fundaría en 1713 para «fijar las voces y vocablos de la lengua española en su mayor propiedad, elegancia y pureza», isto non se lograría minimamente ata ben entrado o séc. XIX. A isto hai que unir que os escribáns galegos introducían con frecuencia galeguismos (bueys pode ser un termo híbrido entre castelán e galego; e rienta un hipercastelanismo), dado que para eles o castelán era unha lingua estranxeira non moi ben aprendida.

Polo tanto, os -b– e os –v– (estes representados como –u-), -como xa se pronunciaban iguais, coma agora, pois eran e son bilabiais-, verémolos “bailar” sen orde nin concerto (biuda, trauajo); así coma os –i– e os –y-; os –g-, –j– e –x– seguidos de e e de i representaban un mesmo son, o da –j– castelá (muger, mujer e mesmo muxer); palabras con –h– cando non deberan tela (horden) e sen ela cando si o deberían (ermanos). Tamén tiña uso -coma en portugués e catalán- a letra chamada cedilla ou c cedillado (-ç-), hoxe substituída polo –z– (véxase en Paços, Corçón que, polo seseo da nosa zona, aínda se pronuncian hoxe así). Mantíñase -coma hoxe no portugués- o qu + a, o (qual, quanto) e formas antigas que conservaban o –h– etimolóxico do grupo th (thomo, Thomas).Aparecen o ‘erre dobre’ inicial (rrenta) e os acentos practicamente non existían.

Para unha mellor comprensión, optamos por separar as palabras unhas das outras, pois habitualmente aparecen xuntas (dellos, derienta) e outras artificialmente separadas (sete cientos, be cindario, Ro driguez).

 

Feligresia de Sn Pedro de Brandomill

En el lugar y feligresía de San Pedro de Brandomill a diez y seis días del mes / de nobiembre de mill sete cientos ocho años su Mrd [Merced] Juan Antonio de Soto y Carva-/llido theniente y justicia hordinaria en esta jurisdicción para dar cumplimiento a la real / horden antezedente y auto por su Merced y auto por su Mrd proueydo hiço venir y / parecer delante si a los vecinos desta feligresía que auajo eran nonbrados a todos los quales hiço sauer / dha [dicha] Real horden juntamente con dho auto para que cumplan su thenor y luego de todos ellos / y de cada uno dellos de por si thomo y rreciuio [recibió] juramento que lo hicieron por dios nuestro señor / y sobre una señal de cruz en su mano derecha deuajo del qual prometieron de decir verdad / y diponer [de poner (?)] y declarar lo que cada uno tiene y dándole entero y deuido cumplimiento cada uno / de por si dijo y declaro lo siguiente ———————————————-

 

Lugar de Brandomill

Paulos de Currais labrador declaro que labra un lugar del Marques de la Sierra porque paga / dos cargas de trigo[2] de rrenta en cada un año y que no tiene en el útil ninguno solo sí con los frutos / del y su trabajo se sustenta asi y a su mujer y una hija que tiene en casa soltera y que aunque / tiene un hijo este se ausento a algunos años del Reyno[3] y no se saue del que no tiene otro caudal de vienes ni familia.——————

Maria Martinez biuda de Domingo de Caamaño declaro que es pobre de solegnidad y que no tiene / vienes ni hacienda ninguna y que solo tiene una hija soltera de diez y ocho años. ———-

Julian de Figueroa declaro que es tullido y que es labrador y que pose por a riendo de Dn Andres / Pose vecino del coto de Bugallido un lugar por que paga de rrenta quince ferrados / de trigo cada año y que no tiene otra hacienda ni util y que con los frutos se sustenta y a su mugr y / a dos hijas solteras y que no tiene otra familia alguna. ————–

Maria Rodriguez biuda de Domingo de limideiro declara que es pobre de solegnidad y que no tiene / vienes ningunos y que tiene un hijo soltero de hedad de diez y ocho años y que no tiene otra / familia —————–

Domingo rrueiro (?) declaro que es labrador y que lleua un lugar de las monjas de Santa Clara por que / paga ocho ferrados y que no tiene util y que con su trabajo se sustenta a un hijo que tiene / casado en casa y a una hija soltera y que no tiene otros vienes ni familia. ———

Pedro Gonzales dice que es labrador que labra un lugar de Andres posse porque pagó doce fe- /  rrados de trigo y que no tiene útil ni otra hacienda que con su trabajo se sustenta y a su muger / y a una hija soltera y que no tiene otra familia y que el lugar es de a riendo. —–

Antonia Gonzales biuda de Fran[cis]co Alvarez declaro que es pobre de solegnidad y que no tiene / hacienda ni caudad alguno y que tiene dos hijas solteras y que no tiene otra familia. ——-

Paulos de Figueroa labrador dice que tiene un lugar de santa clara por que paga diez y seis / ferrados de trigo de rienta y que no tiene util ninguno ni otra hazienda y que con su trauajo se / sustenta y a su muger y un hijo de hedad de tres años y una hija de quince meses y que no tiene / otra familia alguna. ————————

Juan de Albela labrador dice que labra un lugar por ariendo de Don Diego de Oreyro cura / del beneficio de Olbeyroa por que paga catorce ferrados de trigo de rrenta en cada un año y que no tiene / otro útil que con su trauajo se sustenta y a su muger y dos niñas una de hedad de tres / años y otra de siete y que no tiene otra familia ni hazienda. ————–

Juan de Vila dice que es pobre y que no tiene lugar ni hacienda mas de una caualleria y que con / los alquileres della se sustenta y a su muger y que no tiene otra familia. —————

Alverto Carualla labrador dice que labra un lugar de Dn Andres de leyes[1] por / que paga quince ferrados de trigo y que no tiene util ninguno ni otra hacienda y que con los frutos / del se sustenta y a su muger y que no tiene hijo ni hija ni criado ni otra familia. ———-

Juan nunez labrador declaro que labra un lugar de Andres posse por quepaga diez ferra- / dos de trigo de rrenta que no tiene otro útil ni hazienda que con el y su trauajo se sustenta y a / su muger y a un hijo de hedad de seis años y que no tiene otra familia ni vienes sino los bueys que con labra. ——————-

Juan Vasquez labrador dice que labra un lugar porque paga quince ferrados de trigo y que no tiene / util de que se sustenta asi su muger y a dos hijas y un hijo de doce años y que tiene / los bueys con que labra y que los hijos son solteros y que el lugar es de ariendo de Maria pose / biuda vecina de la Villa de Muros. ——————-

 

Lugar de Podenza

Fran[cis]co de Castelo labrador dice que labra un lugar de foro de santa clara paga por el veinte / y dos ferrados de trigo y no tiene otra hacienda mas que los bueys con que labra y se sustenta asi y / a una hija y a una hermana y un sobrino guerfano y que no tiene otra familia. ———–

Juan do anido labrador labra un lugar de Alverto Lopez de Cantorna por a riendo por que / paga tres cargas y media de trigo no tiene util y se sustenta asi y a un hijo que tiene casado / en casa y que no tiene otra hacienda mas que los buey con que labra y que no tiene otra familia. ————

Juan da Carualla de Padreiro labrador dice que es biudo que labra un lugar del Convento de santa / clara porque paga a treinta ferrados de trigo que no tiene otro útil ni hacienda mas que los bueys / con que labra y que se sustenta asi y a un hijo que tiene con su muger en su compañia que le ayuda / a trauajar y que no tiene otra familia. ————————

Aluerto Martinez labrador dice que labra un lugar por de foro de santa clara porque paga diez ferra- / dos de trigo que no tiene otra hacienda mas que los bueys con que labra y que se sustenta asi su mujer / y un hijo y una hija de tierna hedad. ——————–

Domingo de Antelo labrador dice que labra un lugar de foro del hospital Real[2] porque paga veinte / ferrados que no tiene otra hacienda mas que los bueys con que labra y que con los frutos se sustenta asi / su mujer y a dos hijas y un hijo solteros y que no tiene otra familia.————–

Alverto Carualla labrador dice que labra un lugar de la fabrica del desta fra [feligresía] de Dn / Antonio xxx (decores?/doçores?) / por que paga veinte ferrados de trigo y que no tiene otra hacienda mas que los bueys con que/ labra y que se sustenta asi su muger y a dos hijos barones solteros y a quatro hijas tan- / bien solteras. ——————–

Domingo de Corçon (?) labrador dice que labra un lugar de santa clara y sus ermanos porque paga / quatro ferrados y tendrá de util una carga de trigo y que no tiene otra hacienda mas / que los bueys con que labra y que se sustenta asi y a tres hijos y una hija solteros y que no tiene mas familia. ————————-

Alverto Lopez labrador dice que labra un lugar de Pedro de Oreiro por a riendo paga /por el nueve ferrados de trigo no tiene otra hacienda mas de los bueys con que labra y se sustenta asi / su muger y un hijo y a una hija solteros y que no tiene otra cosa. —————

 

Lugar de Quintans

Domingo do anido labrador dice que labra un lugar de Diego de Oreiro y de la capilla de San Cos- / med porque paga diez y ocho ferrados de trigo de rrenta en cada un año y que no tiene otra hacienda / ninguna mas que los bueys con que labra y que se sustenta asi y a dos hijos y a una hija todos / solteros y que tiene otro hijo ausente del Rey[n]o y que no tiene otra cosa ni familia. ————-

Juan Manceuo dice que labra un lugar de la fabrica desta fra. y de otras porque paga dos cargas de / trigo cada año que no tiene otros vienes mas de los bueys con que labra y que se sustenta asi su / muger y ados hijos y una niña todos solteros y que no tiene otra cosa. ——-

 

Lugar de Limideiro

Andres lopez labrador dice que labra un lugar por a riendo de Domingo Gil porque / paga diez ferrados de trigo que no tiene otra hacienda mas que los bueys con que labra y que / se sustenta de su trauajo y a su muger y una hija que tiene casada en casa y que no tiene otra cosa. ———–

Gregorio Carualla dice que labra un lugar de Domingo Gil porque paga diez ferrados que / no tiene otros vienes mas que los bueys con que labra y que con su trabajo se sustenta y a / su muger y que no tiene otra familia y que el lugar es de arriendo. ————

Juan da Carualla labrador dice que labra un lugar de santa clara y de Don Antonio / Xxx [decives?]por que paga ocho ferrados de trigo y que no tiene otra hacienda mas que los/ bueys con que labra y que con su travajo se sustenta y a su muger y dos hijas solteras / y que no tiene otra cosa. ———————-

Venito fernandez labrador dice que labra un lugar de santa clara y de Don Antonio xxx [de cores?] / porque paga ocho ferrados de trigo y que no tiene otra hacienda mas que los bueys con que labra / y de su trabajo se sustenta y a su muger y aun hijo que tiene casado en casa y que no tiene otra cosa / alguna. —————————–

SanYago Carualla labrador dice que labra un lugar de Domingo de oreyro por a ryendo / porque paga trece ferrados de trigo de rrenta cada año y que no tiene otros vienes mas / que los bueyes con que labra y que su travajo se sustenta y a tres hijos y una hija /m solteros que tiene consigo. —————————–

Juan Soneyra labrador dice que lleva un lugar de Ventura de Paços por arriendo porque / le paga ocho ferrados de trigo que no tiene otra hacienda mas que los bueys con que labra / que con su trauajo se sustenta y a su muger y a una hija tullida y que no / tiene otra cosa ni familia. ——————————–

Domingo Trillo labrador dice que labra un lugar de sus ermanos en que el tiene parte y que / les paga doce ferrados de trigo y que a el por su legitima le corresponde tres y que no tiene otra hacienda / mas que los bueys con que labra que con su trabajo se sustenta y a su muger y a dos hijos y / una hija solteros y que no tiene otra cosa ni familia. ——————-

Domingo de limideiro labrador labra un lugar de Don Antonio xxx [de cores?] para arriendo paga / trece ferrados de trigo que no tiene otra hacienda mas que los bueys con que labra y que con su trabajo / se sustenta y a un niño y una niña solteros y a su muger que no tiene otra cosa ni familia. ——————————

Antonio dos Santos labrador dice que labra un lugar de Gomez de espasandin porque paga doce ferra- / dos de trigo y que no tiene otros vienes mas de los bueys con que labra y que con su trabajo se susten- / ta y a su muger y a dos hijas solteras la una tullida y que no tiene otra cosa ni familia. —————————————

Silvestre amigo labrador dice que labra un lugar por a riendo de la capilla de San Cosmed por / que paga treynta ferrados de trigo y que no tiene otros vienes mas que los bueys con que labra / y que con su trabajo se sustenta y a su muger y a dos hijos y una hija solteros y que no tiene otra cosa / alguna ni familia. —————————–

 

Lugar da Lagoa

Geronimo Doanido labrador dice que labra un lugar de Matheo de oreiro y otros / que paga veinte ferrados de trigo de rrenta y que no tiene otros vienes mas que los bueys con que / labra y que con su trabajo se sustenta y a su muger y a dos hijas y un hijo solteros y que no tiene / otra cosa ni familia. ———————————

Antonio de espasandin labrador dice que labra un lugar de erminigildo del Corral (¿) de Diego de / oreiro porque paga veinte ferrados de trigo y que no tiene otra cosa mas que los bueys con que trabaja / y que con su trauaxo se sustenta y a su muger y un hijo que tiene casado en casa y que no tiene otra cosa / ni familia. —————————————-

 

Lugar de Padreiro

Miguel lopez labrador dice que labra un lugar de santa clara que paga diez y ocho ferrados de trigo / que no tiene otros vienes mas de los bueys con que labra y que tiene su muger y no tiene familia / ninguna. —————————–

Juan sueyro labrador que labra un lugar de Juan de Dios por arriendo paga diez y seis ferrados de trigo / y que no tiene otros vienes si no los bueys con que labra ni otra familia mas que su muger y un hijo soltero y que no tiene otras cosa ni familia. —————

Domingo dalaje labrador dice que labra un lugar de Domingo de oreiro porque paga diez ferrados / de trigo y que no tiene otra hacienda mas que los bueys con que labra y que con su trabajo / se sustenta y a su muger y un hijo baron soltero de tierna hedad como es la trece meses y que / no tiene otra cosa ni familia. ————————-

Marcos dalaje (?) labrador dice que labra un lugar de Diego de oreiro porque paga diez y seis ferrados / de trigo que no tiene otra hacienda mas que los bueys con que labra y que no tiene mas que su muger / y que no tiene hijos ni otra familia. ———————————

Domingo de Corçon labrador dice que labra un lugar por arriendo de Juan de Dios que paga / nueve ferrados de trigo y que no tiene otros vienes mas que los bueyes con que labra y que con / su trabajo se sustenta a su muger y a dos hijas solteras y que no tiene mas familia.————

Ines de oreiro biuda de Juan de Illanes labradora dice que labra un lugar de Diego de oreiro / por que paga diez ferrados de trigo que no tiene otros vienes mas que los bueys con que labra y que tiene / un hijo enfermo de gota coral (?) y una hija solteros y que no tiene otra cosa alguna ni familia. ——————————

Miguel Ro driguez labrador dice que pose[e] (?) un lugar de Juan de Dios y Bentura Rodriguez por / arriendo por que paga diez y siete ferrados de trigo que no tiene otros vienes mas que los bueys con que / labra y tiene su muger y una hija soltera y no otra cosa ni familia. —————

Matheo da laje labrador dice que tiene un lugar de Maria Posse de Muros y de otros por / que paga treinta y dos ferrados de trigo y que no tiene otros vienes mas que los bueys con / que labra y que no tiene muger y que solo tiene un hijo soltero y ni otra familia. —–

Miguel de Casais labrador dice que labra un lugar de Alverto sanbade porque paga diez ferrados / de trigo que no tiene otra hacienda mas que los bueys con que labra y que tiene muger y que no tiene hijos / casados ni otra familia alguna. ——————————-

Alverto de Illanes labrador dice que labra un lugar de Alverto sanbade por que pago diez / ferrados de trigo y que no tiene otros vienes mas que los bueys con que labra y que tiene quatro hijos / dos ausentes y dos presentes y a su muger y que no tiene otros vienes algunos ni familia. –

Alverto Carualla labrador dice que labra un lugar de arriendo de Pedro pe??? [peruzas??] porque paga / doce ferrados de trigo y que no tiene otros vienes mas que los bueys con que labra y que tiene muger y / un hijo y una hija de tierna hedad y que no tiene mas familia. —————

Domingo Vasquez labrador dice que labra un lugar de arriendo de Pedro Pe???? [peruzas??] por que / paga ocho ferrados de trigo y que tiene a su muger y a una hija de nueve meses y que no tiene otra cosa. ———————

Christoval de oreiro labrador dice que labra un lugar de los herederos de Domingo da Viqueira / por que paga veinte ferrados de trigo y que no tiene otra cosa mas que los bueys con que labra y que / tiene a su muger y a una hija de dos meses y que no tiene otra cosa alguna ni familia. —–

Francisco da laje dice que labra un lugar de arriendo de Alverto da laje porque paga siete / ferrados de trigo y que no tiene otros vienes mas que los bueys con que labra y que tiene su muger / y una hija de terna hedad y que no tiene otros vienes ni familia. ————

Pedro de Illanes labrador dice que labra un lugar de la fabrica de la yglesia y de Juan de Dios porque / paga dos cargas de trigo y que no tiene otros vienes mas que los bueys con que labra y que tiene un hijo / casado en casa y dos hijas solteras y que no tiene otra cosa ni familia. ——-

Domingo de Limideiro labrador dice que labra un lugar del Real hospital de santiago y de otros por que paga / quince ferrados y medio de trigo y que no tiene otros vienes mas que los bueys con que labra y que tiene a / su muger y a un hijo y a dos hijas todos solteros y no otra cosa ni familia.-

Domingo blanco labrador dice que labra un lugar de Alverto Sanbade por que paga diez ferrados / de trigo que no tiene otros vienes ningunos mas que los bueys con que labra y que tiene a su muger y un hijo y una hija / de tierna hedad y no otra cosa ni familia.————–

Todos los quales según y de la manera que ban expresados ansi lo dijeron y declararon / y que todos son labradores y que no tienen otros oficios mas de los que cada uno se nonbra y / los lugares que poseen son todos de arriendo menos los que se mencionan de foro y que no tienen / otros siguientes ni familia ni menos (?) en esta fra. ay otros vecinos y personas ni personas que gocen suel-/ dos (?) ni otros qns (quienes?)  tengan los tratos.     Yxxxx (¿) Que dha. R[ea]l horden necesaria (?) y que / es la uerdad en que se afirmaron y rrate ficaron (?) y visto por su Mrd [Merced] Vbo [visto bueno?] por aca-/uado el be cindario desta fra. y protesta (?) pasar a las demás y lo firmo de que ago (?) fee / Juan Antonio de soto y Caruallido = Antemi Pedro Varela de Castro ——–

 

COMENTARIO

1. Toponimia.- Os seis lugares que se citan seguen existindo na actualidade: Brandomil, Pudenza, Quintáns, Limideiro, A Lagoa e Padreiro. Tan só faltan Acalabanda -unha única casa situada na outra banda do río Xallas; quizais daquela non existía, pero si en 1847 (Diccionario de P. Madoz)- e Vilarcovo -que desapareceu baixo as augas do encoro da Fervenza nos anos 60 do século pasado-

O primeiro dos lugares escribiuse rematado nun dobre ele (ll) ó final (Brandomill); quizais fose, simplemente, produto da ortografía anárquica da época. O que si é un dato a ter en conta é que o segundo dos lugares aparece grafado Podenza, feito que reforza a teoría da súa etimoloxía apuntada polo filólogo Paulo Martínez Lema[3], que afirmaba na súa tese de 2010 que seguramente procedería do latín *(VILLA) POTENTIA, derivado do cognome latino POTENTIUS, e este da palabra latina común POTENTIA ‘forza, poder, autoridade’. Podenza sería un estadio intermedio entre o orixinario Potentia e o actual Pudenza.

2. Poboación e propiedade da terra.– Os veciños vivos que aquí se consignan eran 52 (48 homes e 4 mulleres, estas viúvas)[4], distribuídos nos lugares que se especifican neste cadro, empezando polos máis poboados:

 

Contabilizamos un total de 194 hab. (4 deles ausentes) nos seis lugares. Non están todos rexistrados, pois, entre outros, non aparece o párroco da freguesía nin os seus familiares e/ou criados e criadas. Se dividimos o total de habitantes entre as 52 casas habitadas dá unha media de cada 3,73 persoas por casa. Hai unha única morada con 8 persoas baixo un mesmo teito (en Podenza); outra de 6, en Padreiro (aínda que 2 estaban ausentes); 11 casas de 5; 17 de 4; 13 de 3; 9 de 2, e non consta ninguna cun único morador.

Todos estes veciños eran labregos sen terras de seu, que cultivaban en arrendo ou en foro a señores laicos ou eclesiásticos: das monxas de Santa Clara de Santiago dependían varios lugares, polo menos seis; tamén do Hospital Real de Santiago (dous); un do marqués de la Sierra; outros de fidalgos (sinalados cun “Don” por diante do seu nome) ou outro tipo de posesores; entre os propietarios das terras tamén aparece un cura (D. Diego de Oreiro, de Olveiroa) e unha capela dedicada a San Cosmed (quizais de San Cosme de Antes).

A maior parte dos labregos pagaban unha renda anual de entre 10 e 15 ferrados de trigo, aínda que tamén había quen pagaba de 20 a 30 (e outros menos de 10). Como propiedades, os labregos declaran, na inmensa maioría, que só teñen os bois cos que labran -non falan de vacas-, cos que (a duras penas) sosteñen as súas familias. Queda claro que tampoco eran súas as pobres casas que habitaban, senón dos arrendadores.

3. Onomástica.- Os nomes propios máis repetidos -dos cabos de casa, neste caso, pois non se indican os dos demais habitantes da casa- eran os de Domingo (14 veciños, 2 deles xa defuntos) e Juan (10 veciños), seguidos por Alberto (6). Isto coincide plenamente cos estudos onomásticos da época en Galicia: no estudo que fixemos dos bautizados de Berdoias (Vimianzo)[3] -parroquia situada a uns 15 km ó oeste de Brandomil- os dous primeiros postos dos séculos XVII e XVIII tamén os ocupaban Juan e Domingo, a considerable distancia dos demais nomes masculinos.

Véxase o cadro dos nomes masculinos correspondente a Brandomil en 1708, no que brillan pola súa ausencia nomes coma Xosé ou Manuel[4], que serán os máis comúns na Galicia dos séculos XIX e XX:

 

As escasas mulleres, catro en total, eran todas viúvas: María (2), Antonia e Inés.

 

Os apelidos patronímicos (os formados, co sufixo –ez, a partir do nome propio do pai: López < fillo de Lopo; Rodríguez < fillo de Rodrigo; Núnez < fillo de Nuno etc.) coinciden co común dos apelidos galegos da época. Tamén coincide co único estudo realizado dunha parroquia da zona: Berdoias[5].

No tocante ós apelidos toponímicos (os que proceden en orixe dun nome de lugar) xa hai certas diferenzas cos de Berdoias, sobre todo pola total ausencia de Lema e Leis, que eran os primeiros na parroquia vimiancesa. En Brandomil o máis repetido era Carballa (grafado Carvalla), sempre precedido pola contracción galega ‘da’, con sete ocorrencias. Tamén é apreciable a presenza da toponimia local, presente en Limideiro (de), con 4 ocorrencias. O apelido Laxe -grafado (da) Laje– non é nada frecuente na zona.

Currais ten a súa orixe na aldea dos Currais (Brandoñas) e Corzón (grafado Corçón) na parroquia de San Cristovo de Corzón (Mazaricos). Ignoramos a situación dos lugares que deron orixe ós apelidos Illanes e Oreiro -este aínda hoxe moi habitual por Brandomil, Brandoñas e Baíñas-; Espasandín (de) é case un apelido exclusivo do concello de Zas.

De entre os apelidos de orixe incerta ou escura, digamos que Blanco procede en orixe dun primeiro antecesor de pel moi branca (en contraste cos apelidados Mouro ou Mouriño). Amigo pode ser unha referencia de carácter afectivo, e Mancebo (grafado Manceuo) fai referencia ó oficio. Dos Santos adoita ser un dos apelidos que se lles imponían a nenos orfos, depositados en hospicios ou clandestinamente á porta de persoas ricas.

Fóra da veciñanza parroquial aparecen otros apelidos coma Cantorna (de), Corral (del), Dios (de), Gil, Gómez, Leyes (pseudocastelanización de Leis), Paços, Pose / Posse, Sambade ou Viqueira.

 


[1] Calle hita é unha antiga locución adverbial do idioma castelán -hoxe en desuso- que significaba “calle por calle” ou “casa por casa”, o que nos dá idea de como se fixo ou se quixo facer este padrón, o primeiro do séc. XVIII, por orde do Capitán Xeral do Reino de Galicia. O da antiga provincia de Santiago -da que formaba parte Brandomil- consta de cinco mazos.

[2] Unha carga de trigo eran uns 12 ferrados, e un ferrado andaba polos 20 litros.

[3] Refírese ó Reino de Galicia, que daquela aínda tiña oficialmente esta denominación (ata 1833).

[4] Leis, apelido pseudocastelanizado polo escribán.

[5] Hospital Real de Santiago, actual Hotel dos Reis Católicos.

[6] P. MARTÍNEZ LEMA (2010): A toponimia das comarcas de Bergantiños, Soneira e Xallas na documentación do Tombo de Toxos Outos (séculos XII-XIV); USC, Santiago.

[7] Como logo pasará co Catastro de Ensenada de 1753, só se contabilizan con nomes e apelidos os cabos de casa, todos homes; as mulleres só constan cando son viúvas ou solteiras).

[8] X. Mª LEMA SUÁREZ (2006): Onomástica histórica dunha parroquia galega: Berdoias (1607-2000). I. Os nomes masculinos Asociación Galega de Onomástica (AGOn)/ Instituto da Lingua Galega (USC), pp. 78-79.

[9] San Xosé aínda non era un santo valorado, pola súa condición de “pai putativo” (e non efectivo) de Xesús. Manuel, por ser un dos nomes de Cristo, había certo reparo para impoñerllo ós bautizados: entrou a mediados do XVIII introducido polo clero (pola mesma razón, Jesús non entraría ata o último terzo do XIX).

[10] Pódese consultar o meu traballo “Os primeiros apelidos dunha parroquia galega: Berdoias (séc. XVII)”, en Antroponimia e lexicografía (edición de A. I. BOULLON AGRELO); Consello da Cultura Galega, Santiago, 2018 (pp. 237-294).